Op economisch vlak doet Colombia het goed na meer dan een halve eeuw gewapend conflict tussen de staat en de rebellenbewegingen (waaronder de FARC). Het land is één van de snelst groeiende economieën van Latijns-Amerika. Dat de economie zo snel groeit, heeft naast die natuurlijke rijkdommen veel te maken met het economisch beleid van de overheid. Het Nationaal Ontwikkelingsplan 2014-2018 van president Santos focust op vijf ‘locomotieven’: infrastructuur, huisvesting, mijnbouw en energie, agro-industrie en innovatie. Een belangrijke doelstelling van dit ontwikkelingsplan is om buitenlandse investeerders aan te trekken, die grootschalige landbouw-, mijnbouw- en energieprojecten ontwikkelen.

Helaas leidt de komst van zowel binnenlandse bedrijven als buitenlandse multinationals en de grote projecten die ze opzetten tot nieuwe conflicten op het Colombiaanse territorium. Lokale inheemse groepen en campesinos worden van hun land verdreven om plaats te maken voor diverse megaprojecten. Terwijl Colombia het tweede land ter wereld is met de meeste ‘internally displaced people’, blijft deze problematiek bestaan door het investeringsvriendelijke beleid van de overheid tegenover investeerders die megaprojecten ontwikkelen en daarvoor grote stukken grond opeisen. De Colombiaanse overheid beschouwt de royalties uit de mijnbouwsector immers als één van de belangrijkste bronnen om de post-conflict periode te financieren. Echter, de meest grondstofrijke gebieden behoren net tot de armste en meest kwetsbare regio’s van het land. Bijgevolg zijn net deze gebieden die centraal staan in de rurale ontwikkelingsplannen van de deelakkoorden, ook de gebieden waarin de overheid een zeer groot aantal mijnlicenties heeft gegeven aan multinationale ondernemingen. Dit zorgt op lokaal niveau vaak voor grote sociale onrust.

Bovendien heeft dit ontwikkelingsplan een grote impact op de biodiversiteit en de diverse ecosystemen van het land. Uit een rapport van de VN-Organisatie voor Industriële Ontwikkeling (UNIDO) blijkt dat Colombia wereldwijd één van de grootste vervuilers is wanneer het gaat om het gebruik van kwik in de artisanale mijnbouw. Jaarlijks zou er tussen de vijftig en honderd ton kwik verloren gaan tijdens het extractieproces van goud.

Goud en zilver speelden een belangrijke rol doorheen de geschiedenis van Colombia. Van de lokale bevolkingsgroepen, waaronder de Muisca, Quimbaya en de Tairona wordt tot op heden nog steeds gedacht dat zij een economie hadden die deels op goud georiënteerd was. Nog vóór de Spanjaarden er toekwamen, waren er echter al gemeenschappen met “fulltime mijnbouwers”. Het meest bekende voorbeeld hiervan zou de site van Buriticá geweest zijn, in de bergen van het noordelijk gelegen Antioquia. Van daaruit werd een deel van het surplusgoud verhandeld naar de Quimbaya en de Muisca, maar het merendeel zou naar noordelijker gelegen bevolkingsgroepen verhandeld zijn geweest: richting de Dabeiba. Wanneer de Spanjaarden in 1499 voet aan wal zetten, was het ook daar waar de interesse van de kolonisator naar uit ging: goud. Cartagena werd het centrum van een economie die gecentreerd was rond goudmijnen. Zo groeide Colombia uit tot de grootste goudproducent van de negentiende eeuw. Er wordt geschat dat tussen 1537 en 1886 goud werd geproduceerd ter waarde van $639.000.000, naast een grote hoeveelheid aan zilver.

Colombia telt drie grote regio’s waar goud kan gevonden worden: de regio van de Andes, de Sierra Nevada de Santa Marta Mountains en het Hoogland van Guyana. De regio van de Andes herbergt veel van de centrumsteden van het land en kan opgedeeld worden in drie cordilleras (de centrale, oostelijke en westelijke). Veel van het goud dat geproduceerd werd in vroegere eeuwen, was afkomstig uit deze regio, en dan voornamelijk uit het Antioquia-departement.

Tot het midden van de twintigste eeuw was Colombia één van de grootste goudexporteurs ter wereld. Daarna nam de mijnbouw wat af, tot recent de belangstelling weer steeg. De afgelopen tien jaar trok Colombia een toenemend aantal buitenlandse investeerders aan. Zij konden profiteren van de mijnbouwwetgeving die werd goedgekeurd en aangemoedigd door de regeringen onder Andrés Pastrana (1998-2002) en Álvaro Uribe (2002-2010).

Naast de grote projecten, zijn ook vele individuen actief in de Colombiaanse mijnbouw. Volgens de 2011-2012 Mining Census zouden ongeveer 314.000 mensen werken in kleinschalige en middelgrote mijnbouwactiviteiten. Vele mensen beoefenen er nog de ‘artisanale mijnbouw’, waarbij dat in zijn meest rudimentaire vorm neerkomt op het handmatig scheiden van goud en zand in rivieren.  Daarnaast is er ook sprake van heel wat illegale mijnbouwactiviteit in Colombia. Dat zorgt geregeld voor criminaliteit en geweld.

De voorbije jaren maakte de mijnbouwsector een groei door. Het CETEC, een organisatie van kleine boerengemeenschappen in Cali, berekende hoe groot die groei is geweest. Daaruit blijkt dat de winsten op mijnbouw sinds 1990 vertienvoudigd zijn: van 2,5 miljard dollar naar ruim 25 miljard dollar per jaar. Tussen 2010  en 2014 verdubbelde dat bedrag nogmaals. De toename in gewonnen goud laat een gelijkaardige curve zien. In 2015 stond de mijnbouwsector garant voor 2,3% van het totale Bruto Binnenlands Product van Colombia. Voor datzelfde jaar werd berekend dat de mijnbouwsector voor 18,8% van de export zorgde en voor 17% van de directe buitenlandse investeringen in Colombia.

Sinds 2000 werden miljoenen kilo’s aan goud ontdekt in het land. Een van de grootste ontdekkingen is het ‘La Colosa’-mijnbouwproject van AngloGold Ashanti, het bedrijf dat graag zou ontginnen in de buurt van Tolima.

La Colosa is de naam van de het door het Zuid-Afrikaanse bedrijf AngloGold Ashanti (AGA) geplande mijnbouwproject in Cajamarca (stad in het departement Tolima), waar naar schatting 680.000 kg goud in de grond zit. Sinds 1999 voert het bedrijf daar exploraties uit en hoopt vanaf 2023 effectief goud te kunnen extraheren. Deze mijn zou de grootste open pit goudmijn van de Noordelijke Andes worden en de derde grootste in Latijns Amerika na Yanacocha in Peru en La Escondida in Chili.

Bovendien vormt La Colosa slechts een onderdeel van een nog veel groter gepland mijndisctrict, een regio waar verschillende geologisch gelinkte afzettingen geëxploiteerd worden. Als de mijn er effectief komt, dreigt Cajamarca van de kaart te verdwijnen en dreigt een zeer grote impact op steden en natuur in de wijdere omgeving. Het mijndistrict is gepland in een regio waar zich een natuurreservaat met een rijke biodiversiteit bevindt en waar belangrijke waterbronnen (churros blancos) ontspringen die de wijde omgeving van water voorzien. De betreffende regio is ook zeer vruchtbaar en wordt als één van de belangrijke landbouwregio’s van Colombia gezien. “Deze case kan als emblematisch gezien worden binnen Colombia omwille van haar grootte en de ver gevorderde fase van ontwikkeling van het project”.

Journalisten, lokale burgergroepen, collectieven, onafhankelijke burgers, studenten en academici stellen kritische vragen bij het project en zijn overtuigd van de gigantische impact die de mijn zou hebben op de regio (Tolima en delen van Quindio). Onder de lokale bevolking zijn de meningen echter verdeeld. Er is grote onwetendheid onder de lokale bevolking, grotendeels te wijten aan de desinformatie en de beloftes van AGA. AGA claimt dat het openen van de mijn voor werkgelegenheid zal zorgen in een stad waar veel armoede is. AGA richtte zelf bijvoorbeeld een civiele maatschappij organisatie op die pro-mijnbouw is; ‘sí a la mina’. Bepaalde sleutelpersonen, zoals de burgemeester en een schooldirectrice, in Cajamarca zijn ook voor de komst van de mijn en aanvaarden graag giften van het bedrijf.

Lokale groepen, waaronder de partner-organisaties van CATAPA, trachtten de bevolking zo veel mogelijk te informeren over de gevolgen die de mijn met zich mee zal brengen, ondersteunen lokale alternatieven en organiseren protestmarsen. In de loop van 2016 was er het plan om een ‘consulta popular’ te organiseren in Cajamarca. Uiteindelijk kwam dat er ook, al was het wat later dan voorzien (zie verder).

Ondanks het ontwikkelingsplan ‘Locomotora Minera’ van de Colombiaanse overheid om grootschalige mijnbouwoperaties te promoten via een investeringsvriendelijk klimaat, heeft het project al heel wat vertraging opgelopen. AGA was van plan om de exploratiefase te beëindigen in 2015 en in 2016 te beginnen extraheren. Echter, sociale tegenstand en de meest recent nee-stem tijdens de Consulta Popular heeft alvast tijdelijk druk weten uit te oefenen en heeft voor vertragingen gezorgd. Niettemin, met 69% van de mijnbouwconcessies in Cajamarca in haar bezit, lijkt AGA nog steeds in staat om haar plannen te verwezenlijken.

Na een jaar vol hindernissen, werd het eerste volksreferendum op initatief van burgers georganiseerd in Cajamarca om te beslissen of het mijnbouwproject zou worden toegestaan of afgewezen (zie hieronder). Een overweldigende 97% van de stemmen zeiden “nee” tegen mijnbouw in maart 2017.

Hoewel het ongunstige effect van dergelijke ontwikkelingsmodellen algemeen bekend is, bestaat er nog steeds grote onwetendheid onder de lokale bevolking over de gevolgen van mijnbouw tegenover de ecologische en sociale impact ervan.

Op 26 maart 2017 beslisten de inwoners van Cajamarca of ze mijnbouw al dan niet willen toelaten op hun grondgebied. Na een negatief oordeel over de vraag in het referendum, die door de Raad van State ongrondwettelijk werd verklaard in december 2016, werd de vraag geherformuleerd door het administratieve hof van Tolima (Tribunal Administrativo de Tolima). De vraag die uiteindelijk op het referendum werd gesteld, luidde: “Bent u akkoord, ja of nee, dat er in de gemeente Cajamarca mijnbouwprojecten en  –activiteiten worden uitgevoerd?” (¿Está usted de acuerdo, Sí o No, con que en el municipio de Cajamarca se ejecuten proyectos y actividades mineras?”)

Volgens het Centrum voor juridische en sociale studies (Dejusticia), dient het resultaat van het referendum bindend te zijn. Zij menen dat de wet duidelijk stelt dat indien een derde of meer van de inwoners gaat stemmen, de uitkomst aanvaard en uitgevoerd moet worden. In Cajamarca zijn 16 312 inwoners stemgerechtigd. Dit betekent dat 5 438 Cajamarcunos hun stem moeten uitbrengen opdat het referendum geldig is. Als de Cajamarcunos tegen de mijnbouw stemmen, dan moet de gemeenteraad en in laatste instantie de burgemeester de nodige maatregelen treffen om de mijnbouw te verbieden.

Het resultaat van het referendum was overweldigend. 97,9 procent van de stemmen was tegen de mijnbouw. 6 296 mensen gingen stemmen waarvan 6 165 tegen stemden en 76 stemden voor de mijnbouw, de rest van de stemmen waren ongeldig of onthoudingen. Het blijft evenwel onzeker of dit betekent dat er effectief geen mijnbouw in Cajamarca komt. De viceminister van mijnbouw, Carlos Cante, verklaarde dat het bindend karakter van het referendum niet duidelijk is. Hij meent dat een politieke beslissing ervoor kan zorgen dat de investeerders wettelijk gezien kunnen doorgaan.  

De minister van mijnbouw zelf, Germán Arce, verklaart ook dat het referendum niet van toepassing is op AngloGold Ashanti, omdat de beslissing niet geldt voor reeds overeengekomen afspraken. Het bedrijf had voor het referendum een contract afgesloten met het Nationaal Agentschap voor Mijnbouw en kan daarom verdergaan met zijn plannen en investeringen omdat dit een reeds verkregen recht is. De exploratie kan in dit geval niet worden tegengehouden. Enkel milieu-instanties zoals het Nationaal Agentschap voor Milieuvergunningen (ANLA) kunnen de exploitatie nog verbieden. Valentina Camacho van het Comité Ambiental de Cajamarca verwacht dat de overheid de uitkomst van het referendum niet zal respecteren waardoor de strijd verder gevoerd zal worden, dit keer op juridisch vlak.