Covid-19 in the Peruvian Amazon: Challenges for the most vulnerable communities of Loreto

Covid-19 in the Peruvian Amazon: Challenges for the most vulnerable communities of Loreto

Author: Mirna Fernández

 

If there is one thing which the Covid-19-outbreak has brought to the surface in a very clear way, it is the existing global inequalities. To which extent communities are able to withstand the crisis, depends a lot of their access to healthcare, sanitation and food systems.

The reality in the region of Loreto, located in the Peruvian Amazon, shows that this pandemic and its socioeconomic implications will pose severe threats to some of its most vulnerable communities.

An already collapsed Health Care System

When the first positive cases of the coronavirus were confirmed in Loreto, the hospitals were already close to collapsing. The Peruvian Health Minister, Victor Zamora, announced that Loreto was facing two “big problems” at the same time: Coronavirus and Dengue.

Before the arrival of Covid-19 the region of Loreto was victim of one of the worst episodes of a dengue epidemic in the history of the region. According to the National Center for Epidemiology, Prevention and Control of Diseases (CNE), only in the first 3 months of 2020, the number of cases of dengue in Peru reached 8 times the amount of cases compared to the same period last year. Loreto has reported the biggest number of cases, with 3,925 in total, which is 31 times higher than the same period last year. This was already a heavy burden for the weak regional health care system. In the hospitals, few beds were available for the many patients that needed to be covered by mosquito nets to prevent the spread of the disease to other patients in the hospitals.   

Patients with dengue with mosquito nets to avoid the spread of the disease. Photo: DIRESA Loreto

The Covid-19 outbreak disrupted Loreto, as the region doesn’t have enough beds ready to use in Intensive Care Units (ICU). The Regional Hospital of Loreto – the biggest and most equipped hospital of Loreto – has only 12 ICU beds for Covid-19 patients, of which 10 are already in use. The other hospitals in the region all together have only 9 extra ICU beds and all of them are in use already by non Covid-19 patients. This should cover a population of 884 000 inhabitants. Belgium, in comparison, has a population of 11.46 million inhabitants and 1864 ICU beds, of which 785 remain free for future patients needing Intensive Care. The fact that only 2 ICU beds remain free for the whole region of Loreto is a hard reality check.

While the pandemic is spreading in the region, everyday we hear reports from health personnel dropping out due to a lack of protective equipment. A hospital called ESSALUD had to close temporarily when 4 health workers were tested positive, and improvised health centres had to be put in place to continue the medical attention for its patients. The president of the Medical Federation of Loreto, María Huilca Chambi, pointed out the lack of biosecurity for the personnel taking the samples for Covid-19 testing. “We are putting our lives at risk”, she said.

Loreto is currently the region with the fourth highest amount of most positive cases in Peru, with 619 to date. This is the result of 2876 tests performed in the region since the beginning of the outbreak, according to the official government data. There is an obvious lack of tests, labs and equipment for the personnel’s health, which did not improve much since the beginning of the outbreak. This raises questions about the credibility and transparency of the local authorities.  

Increasing food prices

Loreto does not have a diversified agricultural production, due to the hard conditions that the Amazon ecosystem poses on peasants. With mainly poor, infertile soil where crops are often suffering from erosion due to heavy rains and from different plagues, only a limited variety of crops can survive. Therefore, the region needs to import massive amounts of food, especially vegetables, from other regions of Peru.

The transportation of imported food is especially complicated for Loreto. Its main city, Iquitos, which has about one million inhabitants, is the only major city in Peru that is not accessible by road. The imported food from other regions needs to arrive either by air or by ground transportation until Yurimaguas, and from there by boat for more than 3 days. The regional food supplies reach Iquitos by boat, coming from local communities settled on the river sides.  

Family agriculture produces 70% of the food supplies that are consumed in Peru. In many cases, this means that the surplus food production of small families is sent to other regions by means of passengers’ transport, which is now prohibited by the State of Emergency. The cargo transport of food supplies is allowed, and people working in the food supply sector are officially allowed to pass by regularly. However, to obtain the necessary permits with the National Police, you would need to provide certain certifications that many small producers don’t have.

Therefore, if prices of basic food in the region have increased, it is directly linked with the State of Emergency declared by the government of Peru and its transport restrictions. Basic fresh food items like eggs, potatoes, tomatoes, bananas and onions have doubled in price since the beginning of the lockdown.

Speculation is another cause of increasing food prices. There was a wave of panic among the inhabitants of the country, especially during the first days of the lockdown, so the markets and stores were wiped out of some products. The resulting demand in turn increases the prices. While the Peruvian government is trying to send positive messages to the population ensuring that there will not be a shortage of food supplies, the outcome is nonetheless that the prices of some products might take a while to stabilize after the panic-buying.

There are also very strict and inconvenient rules put in place during the State of Emergency regarding groceries shopping. In Iquitos, markets start business around 5 am and the police force the vendors to start closing by 9:30 am. The result is a major assembly of people trying to buy their food in the very early hours of the morning, which absolutely poses more risks for mass contagion.

Belen market early in the morning during the state of emergency. Photo: Luis Rodriguez

Threats to Indigenous Peoples and Native Communities

There is no national action plan for Covid-19 focused on Indigenous Peoples, despite the demands from the largest national indigenous organization, Aidesep, and the regional organization of indigenous federations, Orpio. They demand the participation of indigenous peoples’ representatives in the planning and implementation of measures to avoid scenarios of mass contagion in the indigenous communities.

Indigenous peoples’ organizations from Loreto such as Fediquep, Feconacor, Opikafpe and Acodecospat have proposed sanitation protocols to be urgently implemented, but they are still waiting for a response from the government. Loreto compasses more than 24% of the Amazon indigenous population in Peru according to the latest national census. It is the region with the most indigenous communities in the country, which count about 1200. But in most of these communities, health posts have a shortage of supplies, even more so during this sanitary crisis.

There is only one lab in the region that can process the Covid-19 molecular tests: it is located in Iquitos. The Regional Health Director, Percy Minaya León, mentioned that his main concern is the population in remote areas and close to international borders, which includes indigenous and native communities. In these areas, the health care personnel that takes samples for example in Santa Rosa o Caballococha (near the borders with Colombia and Brasil), must travel by boat on the Amazon river for more than 12 hours and then go back to the lab in Iquitos with the samples for testing. There are not enough tests, nor enough personnel to cover these areas appropriately in terms of Covid-19 testing.

Out of fear of getting infected by the virus, several native communities took the decision to block all entrances to their territories in order to isolate themselves. They prefer not to receive any donation rather than exposing themselves to possible infection. However, not everybody is respecting their decision. There are unscrupulous merchants, hostile public officials, rapporteurs, illegal loggers and miners, uninformed military and police, and other outsiders who do not understand that their decision falls within their right to self-determination and is valid and well-founded. 

Communities block the access to their territories. Photo: Agencia Andina

There are many basic needs which lack coverage for indigenous peoples in the Peruvian Amazon, now representing major obstacles for their wellbeing during this health crisis. According to the census for native communities conducted in 2017, only 9,8% of the indigenous population in the Amazon has access to the Internet, where they could consult the most recent prevention and protection measures. Moreover, only 25,8% of these communities have access to a public drinking water system, complicating washing hands to prevent infections.

To overcome this crisis, the national and regional governments have a huge amount of work to do, especially in these remote areas, to avoid the worst-case scenarios, in which the most vulnerable communities become infected on large scale. After the crisis it will be necessary to evaluate to which extent the government failed to meet the needs of the indigenous population during this pandemic.

You can also read more about the COVID-19 situation in Peru in our other blog post Caning, arrests and social issues: Ten days of quarantine in Peru.

Celebrate Earth Day with Chaikuni Institute

Celebrate Earth Day with Chaikuni Institute

CATAPA wants to dedicate this Earth Day to our partner organization in Peru, the Chaikuni Institute. They are facing a critical financial situation due to the COVID-19 pandemic. We want them to keep fighting against climate change and we are sure you do too! Here we are sharing their message and call for donations.

FROM CHAIKUNI INSTITURE

Today is the 50th Anniversary of #EarthDay, a historic moment of reflection and celebration… But, what is different this year?

The COVID-19 pandemic has affected all of us in different measures and proportions, we all know that nothing will be the same again. It’s time to reflect, prevent, and reinvent.

After 8 years of work promoting sustainable land-management and forest regeneration with local communities, supporting indigenous federations in making their fundametal rights respected, and accompanying indigenous students on their journey to become professionals, the Chaikuni Institute faces a critical situation. If we don’t quickly raise enough funds we will have to end our activities.

Now, more than ever, we need your support. We are working to mitigate the effects of climate change by regenerating the most important terrestrial ecosystem, the Amazon rainforest. We can’t give up. There is too much to be done.

Celebrate nature, celebrate life and celebrate the 50th Anniversary of Earth Day with us. Please, DONATE NOW and become part of the global movement to fight climate change

©InstitutoChaikuni

All donations will be matched a 50% until April 24 as part of the Climate Action Campaign of Global Giving!

The 2020 Climate Action Campaign is an exclusive opportunity for GlobalGiving partners working on climate action to participate in a five-day matching campaign and compete for five year-long slots in the GlobalGiving Climate Action Fund. The Climate Action Campaign runs from Monday 20th of April 20 till Friday 24th of April.

The campaign is centered around the 50th anniversary of Earth Day.

@GlobalGiving

*GlobalGiving is the largest global crowdfunding community connecting nonprofits, donors, and companies in nearly every country.

Open Min(e)d – International Speakers Tour 2020

Open MinEd 2020:

The extraction of life, gold and oil

We hebben weer een record bereikt. De hoeveelheid grondstoffen die per jaar door de mensheid wordt verbruikt, heeft de 100 miljard ton overstegen*. Tegelijkertijd is het percentage gerecyclede grondstoffen lager dan de jaren daarvoor. Kortom, we zijn aan het overconsumeren. Om aan de toenemende vraag naar goederen te voldoen, zoeken bedrijven naar de laagste productiekosten. Dat staat gelijk aan slechte arbeidsomstandigheden en de ontwikkeling en opstapeling van tonnen afval om zoveel mogelijk winst te genereren. Laten we samen nadenken over oplossingen voordat er geen grondstoffen meer zijn! 

Tijdens de 11e editie van CATAPA’s Open MinEd sprekers tour richten we ons op de impact van onze constante vraag naar producten, en de grondstoffen die we nodig hebben om ze te produceren. We zoomen in op werknemers in China, die onze elektronische apparaten onder erbarmelijke arbeidsomstandigheden produceren. We gaan naar Colombia waar de ontginning van goud, een basismetaal in al onze ICT-producten, allerlei problemen oplevert voor lokale gemeenschappen. En tot slot zetten we de ecologische en sociale gevolgen in de schijnwerpers van een van onze belangrijkste grondstoffen: olie. Tijdens de diverse evenementen van de sprekerstour gaan we op zoek naar antwoorden, zoomen we in op alternatieven voor onze huidige manier van produceren en consumeren en zetten we eerlijke initiatieven en inspirerende bewegingen in de schijnwerpers.

We zijn blij om drie sprekers te ontvangen, drie getuigen van uitbuiting en conflict. Alle drie strijden ze voor een rechtvaardige wereld:

– Lap Hang Au is lid van het Labour Education and Service Network in Hong Kong. Hij zal vertellen over de arbeidsomstandigheden in ICT-fabrieken in China en hij heeft specifieke expertise over de impact van lithium-ionbatterijen die o.a. gebruikt worden voor elektrische auto’s. Deze worden als fundamenteel beschouwd voor the Green Transition.  

– Antonella Calle Avilés is een Ecuadoraanse feministe en ecologe. Ze is actief in onze partnerorganisatie, Acción Ecológica, een milieuorganisatie die zich bezighoudt met de impact van ontginning in Ecuador.  Antonella is al jaren een verdedigster van milieurechten en op dit moment richt ze zich vooral op het oliewinningsproject in Yasuní national park, een van de meest biodiverse plaatsen op aarde.

– Yefferson Rojas Arango is de medeoprichter van onze partnerorganisatie COSAJUCA in Colombia. COSAJUCA is een jongerencollectief dat er eigenhandig voor gezorgd heeft dat het grote open-pit goudmijnproject ‘La Colosa’ er niet door gekomen is. Nu richt Yefferson zich samen met het collectief op alternatieven voor mijnbouw in de regio, zoals biologische landbouw. Hij is vooral geïnteresseerd in agro-ecologie en medicinale planten. 

Van 8 tot 15 maart nemen onze internationale gastsprekers deel aan evenementen en lezingen in verschillende steden en universiteiten van België, waar ze hun verhalen vertellen en hun kennis delen.

 

AGENDA

DONDERDAG 5.03
Evening tbc | Opening exhibition: Activism and feminism | ES, NL
@Antwerp – Mundana, Paardenmarkt 74
 
ZONDAG 8.03
9:30 – 11:30h | ANTONELLA | Ontbijt met een Rebel (Belmundo) | NL
@Ghent – Bond Moyson, Vrijdagmarkt 10 (take the entrance through the door in the street ‘Meerseniersstraat’)
 
MAANDAG 9.03
 
20h | ANTONELLA | GEC Talks (Belmundo) | NL
@Ghent – Lekker GEC, Koningin Maria Hendrikaplein 6
 
14:30 – 17h | ANTONELLA | Guest lecture | EN
@Ghent – Universiteitstraat 4, auditorium B
 
16 – 17:30h | AU | Guest lecture | EN
@Heverlee (Leuven) – KU Leuven Celestijnenlaan 200C-01.06 (aula D) (Campus Heverlee)
 
8:30 – 9:45h | YEFFERSON | Guest lecture | ES
@Gent – UGent, Abdisstraat 1, auditorium A410
 
13 – 14:30h | YEFFERSON | Guest lecture | NL
@Gent – Campus aula, universiteitsstraat 4, auditorium D (straatkant, vlak aan kalandeberg)
 
DINSDAG 10.03
11 – 12h | AU | Webinar from Fair ICT Flanders: Labour conditions in Battery factories in China | ES
 
14 – 15:30h | AU | Guest lecture | EN
@VIVES Brugge
 
18 – 19:30h | AU | Guest lecture | EN
@Gent – address + auditorium to be confirmed
 
20h | ANTONELLA | Cinema Belmundo, movie screening of By the name of Tania | NL
@Gent – Studio Skoop, Sint-Annaplein 63.
 
WOENSDAG 11.03
12:30 – 13:50 | YEFFERSON | Spanish Class | ES
@Antwerp – Universiteit Antwerpen Stadscampus – auditorium not yet known
 
DONDERDAG 12.03
9 – 10:30 | YEFFERSON | Guest lecture | EN
@Leuven – KULeuven HIVA Parkstraat 47
 
13 – 17h | AU | Conference: “Green Transition Challenged by the Metal Supply Chain” | EN
@Flemish Parliament, Brussels
https://kuleuven.sim2.be/registration-for-green-transition-challenged-by-the-metal-supply-chain/
 
VRIJDAG 13.03
 
14:30 – 17:15h | ANTONELLA | Guest lecture: Political issues of sustainability: ecology, justice and North-South relations. The case of mining | NL
@Ghent – UGent, Universiteitsstraat 4, auditorium tbc
 
10:45 – 12:15h | AU | Guest lecture: Car technology & automotive engineering | EN
@Sint-Katelijn-Waver- KU Leuven Technology Campus De Nayer, Jan Pieter de Nayerlaan 5, ROOM A002
 
Evening tbc | ANTONELLA & YEFFERSON | Fun(d)raising concert |NL, ES, EN
@Gent – to be confirmed
 
ZATERDAG 14.03
17:30 | ANTONELLA & YEFFERSON | Benefit Dinner Ecuador – Colombia | NL
@Gent – Louisaal (Buurtcentrum Macharius), Tarbotstraat 61A.
 
ZONDAG 15.03
Morning tbc | YEFFERSON | Brunch with Farmers |
@Brussels – address to be confirmed

 

Facebook event!

*The Circularity Gap Reporting Initiative: a global score for circularity

©Pablo Rojas Madariaga / Danwatch

Lithiumexploitatie droogt de ’s werelds droogste woestijn uit

Lithiumexploitatie droogt de ’s werelds droogste woestijn uit

Dit artikel is een samenvatting van een langer onderzoeksproject van Danwatch, gepubliceerd in samenwerking met CATAPA en SETEM. Meer informatie aan het eind van dit artikel.

De Acatama-woestijn in Chili, ’s werelds droogste woestijn, is haar laatste watervoorraden langzaamaan aan het verliezen. Inheemse gemeenschappen trekken al enkele jaren aan de alarmbel en worden nu gesterkt door wetenschappelijke onderzoeken en milieuorganisaties. Oorzaak van deze uitdroging? Lithiumwinning.

Lithium is essentieel voor de batterijen in onze telefoons, onze computers en de explosieve toename van het aantal elektrische voertuigen die vaak worden gezien als de sleutel tot een groene energietransitie. Chili, dat over de helft van de lithiumreserves ter wereld beschikt, is uitgeroepen tot ‘Het Saudi-Arabië van het Lithium’ en bijna de gehele export wordt momenteel gewonnen uit de Atacama-woestijn, de droogste plaats ter wereld. Maar het winnen van Atacama’s lithium brengt met zich mee dat enorme hoeveelheden van de schaarse watervoorraden worden opgepompt. Watervoorraden die ervoor gezorgd hebben dat inheemse volkeren en dieren duizenden jaren in de woestijn hebben kunnen overleven. 

Volgens onderzoekers veroorzaakt de extractie nu al blijvende schade aan de kwetsbare ecosystemen van het gebied. In de Atacama en elders in Chili protesteren de inheemse gemeenschappen nu tegen de huidige en toekomstige plannen voor lithiumwinning. Veel gemeenschappen beweren dat ze nooit geraadpleegd werden vóór de winningsprojecten, hoewel de Chileense autoriteiten verplicht zijn dit te doen volgens de internationale verdragen die door de Chileense staat geratificeerd zijn. Het Deens onderzoekscentrum Danwatch kan documenteren dat bedrijven zoals Samsung, Panasonic, Apple, Tesla en BMW batterijen krijgen van bedrijven die Chileens lithium gebruiken.

Met de onvergelijkbare lithiumreserves van het land en het steeds belangrijker wordende belang van het metaal voor de energiesector, heeft Chili af en toe het label ‘Het Saudi-Arabië van het Lithium’ gekregen. Bijna 40 procent van het wereldwijde aanbod komt de afgelopen 20 jaar uit Chili en, zoals Danwatch kan onthullen, komt het terecht in een aantal van de populairste elektronica en elektrische auto’s. Het metaal is een van de meest populaire producten van de Chileense energiesector. 

De inheemse gemeenschappen van de Atacama werden echter in snelheid gepakt. Chili heeft ILO-conventie 169 ondertekend, die de regeringen verplicht om de inheemse bevolking te raadplegen wanneer grote projecten in hun omgeving worden uitgevoerd. Maar volgens de inwoners van Pai-Ote werden ze niet geraadpleegd voordat de lithiumprojecten in de media werden gepresenteerd. “We ontdekten via de pers dat er een overeenkomst was gesloten die SQM in staat stelde om hier aan lithiumwinning te gaan doen. Niemand vroeg het Colla-volk of ze de mijnbouw op hun grondgebied wilden”, zegt Ariel Leon, vertegenwoordiger van de Colla-gemeenschap.

Het Chileense lithium kan tegen lage kosten worden gewonnen: mijnwerkers pompen lithiumhoudende pekel uit een massief reservoir onder de Atacama-zoutvlakte naar enorme plassen op het oppervlak van de woestijn. De hoogste zonnestraling ter wereld zorgt ervoor dat het water van de pekel snel verdampt, waardoor het lithium samen met andere zouten en mineralen wordt opgeschept.

Tijdens dit proces verdampt tot 95 procent van de gewonnen pekel in de lucht. Dit versnelt de waterschaarste in de Atacama, zegt Ingrid Garces, een hoogleraar techniek aan de Chileense Universiteit van Antofagasta, die onderzoek doet naar zoutpannen. “In Chili wordt lithiumwinning beschouwd als een normale vorm van mijnbouw, alsof je een harde rots aan het winnen bent. Maar dit is geen reguliere mijnbouw – het is waterwinning”, zegt ze.

De twee bedrijven achter de lithiumwinning in de Atacama, de Chileense Soc. Química & Minera de Chile (SQM) en het Amerikaanse Albemarle Corp. hebben vergunningen om bijna 2.000 liter pekel per seconde te winnen. Naast de pekel winnen lithiummijnwerkers ook aanzienlijke hoeveelheden zoet water samen met de nabijgelegen kopermijnen. “Het gevolg is een impact op de biodiversiteit in het algemeen. En dat effect is nu al te zien – de wetlands drogen uit”, zegt Ingrid Garces.

Atacama’s inheemse gemeenschappen luiden al jaren de alarmklok over waterschaarste. Volgens de Atacama volksraad, die 18 inheemse gemeenschappen vertegenwoordigt, zijn de afgelopen tien jaar rivieren, lagunes en weiden allemaal in hoeveelheid water afgenomen. De Chileense autoriteiten hebben echter grotendeels vertrouwd op de milieueffectrapportages van de mijnbouwbedrijven zelf. En deze studies hebben over het algemeen geen significante effecten op het waterpeil of de omliggende natuur vastgesteld.

“Voor de lokale bevolking is de verandering heel erg duidelijk. Ze merken dat er minder water voor hun dieren is en ze zien hoe de rivieren uitdrogen. Deze anekdotische kennis wordt niet serieus genomen door de bedrijven of de staat”, zegt Cristina Dorador, bioloog en universitair hoofddocent aan de Chileense Universiteit van Antofagasta die het microbiële leven in de Atacama bestudeert.

In augustus 2019 kwam een analyse van satellietbeelden door het satellietanalysebedrijf SpaceKnow en het wetenschappelijke tijdschrift Engineering & Technology toch tot een vergelijkbare conclusie. Op basis van satellietfoto’s uit de periode van 2015 tot 2019 zagen zij een sterke omgekeerde relatie tussen het waterniveau in de lithiumvijvers van SQM en de omliggende lagunes: “Toen het waterniveau in de SQM-vijvers toenam, zou het waterniveau in de lagunes dalen”.

De ironie wil dat de Atacama-zoutvlakte ooit een groot meer was, voordat het duizenden jaren geleden door ernstige klimaatveranderingen opdroogde. Wetenschappers bestuderen de woestijn vandaag als voorbeeld van wat er met ecosystemen elders op de planeet kan gebeuren als de wereldwijde klimaatverandering effectief wordt. Maar in het streven om de stijgende temperaturen met elektrische auto’s te temperen, zuigen de industrieën het weinige water dat nog over is in de droogste woestijn ter wereld weg.

 

Danwatch, SETEM en CATAPA deden onderzoek naar de impact van de lithiumexploitatie in kader van het Europese Make ICT Fairproject. Deze campagne wilt de toevoerketen van onze elektronica zichtbaar maken en beïnvloeden door samen met publieke aankopers van ICT mijnbouw-en assemblagebedrijven om betere milieu-en arbeidsvoorwaarden te vragen. Lithium, als één van de belangrijkste metalen in de transitie naar groene economie, vormde de focus van dit artikel. 

 

Danwatch is naar Chili geweest om de groeiende lithium extractie industrie van het land te onderzoeken. Daarbij werd groot aantal wetenschappers, bedrijven, politici en mensen die het dichtst bij de ontginningsgebieden wonen, geïnterviewd. Ze hebben de impactstudies van de mijnbouwbedrijven en de weinige onafhankelijke onderzoeksrapporten over dit onderwerp bestudeerd. Ze baseren zich vooral op onderzoek uit 2019 naar lithiumwinning in Chili door onderzoekers van de Arizona State University’s School of Sustainability.

Het onderzoek wordt ondersteund door het Make ICT Fair project, dit is gefinancierd door de EU. Publicatie gebeurt in samenwerking met SETEM en CATAPA.

TOESTELLEN DIE DE WOESTIJN UITDROGEN

Bekijk hieronder alle artikels uit het onderzoeksproject.

ARTIKEL 1: Onze vraag naar batterijen droogt de droogste plek ter wereld op.
ARTIKEL 2: Een groot deel van het lithium in de wereld wordt tegen de wil van de inheemse volkeren op hun grondgebied ontgonnen.
ARTIKEL 3: Inheemse volkeren worden aangeklaagd omdat zij zich verzetten tegen toekomstige lithiumprojecten in Chili.

ARTIKEL 4: Er zit waarschijnlijk Chileense lithium achter het scherm waarop u dit leest.

ARTIKEL 5: Hoeveel water wordt er gebruikt om de batterijen in de wereld te maken?

ARTIKEL 6 / INTERVIEW: De mijnbouwbedrijven zien alleen water. Maar water is leven voor ons.

Interview met de 67-jarige Clementino López, één van de ongeveer 20.000 inheemse Likan Antai in de Atacama-woestijn,

ARTIKEL 7 / VIDEO: Bekijk de surrealistische lithium extractie landschappen van bovenaf.

Bekijk de surrealistische lithium extractie landschappen van bovenaf.

Dit artikel is geschreven door Aäron De Fruyt en Charlotte Christiaens.
Fotografie: ©Pablo Rojas Madariaga / Danwatch

Art as a Form of Protest – Peru

Art as a Form of Protest – Peru

As all neighboring countries of Peru are stuck or have been stuck in violent protests recently, Peru seems calm. Cajamarca, known for its huge protests to stop the mining project of Conga, seems calm.

Those protests happened only about 7 years ago, in 2011 and 2012, and still have a special taste in everyone’s mouth. Everyone in Cajamarca today has lived them profoundly. Everyone has somehow been part of the cruel protests. But looking at Cajamarca now, it seems like the idea of protesting has died. It seems like people have quietly accepted legal and illegal mining activity in the region. For example, there seems to be no reaction to the new mining project Michiquillay of the company Southern Copper, which they hope to start using in 2022. And there is very little reaction to the contamination of the Valle de Condebamba, where vegetables most Cajamarquinos eat get produced and are severely contaminated with toxic metals.

Why is that? Why do people stay calm? Is it because there are too many protests in Peru? Because they got tired? Because of the number of social conflicts that never get resolved? Because of the 279 people that died defending human rights until 2018 in Peru? Because of the horrible criminalization of protests in Peru in all its forms – both direct attacks as methods like states of emergency? Because of the memory of the horrible protests in 2012?

All very good reasons to not take to the streets anymore. But the truth is – the protests have never really stopped. They have just taken different forms.

Silent protests

Calm, silent protests are happening everywhere. Protesting doesn’t mean aggression. Protesting means showing how things can be different, making people think, for example through art, photo exhibitions, music, whatever you feel like. Protesting can be as silent or as violent as you want it to be. It’s your fight.

So yes, people in Cajamarca – or in Peru – might be tired of protest marches. It’s easy to see that the protest marches for women rights are smaller every year. The three climate change actions we’ve organized this year shrunk every time, and in June, when bull fights came back to Cajamarca after years, we were just a small group screaming outside of the arena holding up cardboards and getting laughed at.

But almost no one came to see the bull fights. The stadium was empty, which made the government cancel the second day of fights. And isn’t that a sign that Cajamarca doesn’t want bull fights anymore? Isn’t just not showing up a form of protest too? Isn’t silent protest, protest too?

Cross boundaries

Protest is what you want it to be. And using art as a form of protest isn’t something new. In fact, it represents the way of protesting in Peru. In the world. And all through history.

It’s said that art as a form of protest or activism was first seen with Dada, an anti-war movement which openly outed critiques to the First World War. Picasso protested with paintings based on for example the Spanish Civil War. The Vietnam War formed a base for many works of art in the sixties, and also gender issues, feminism, immigrant problems, and so on, got addressed through art. And then we haven’t even mentioned Banksy yet with all his work on all kinds of global issues, or the Russian feminist punk-rock band Pussy Riot that dealt with themes as feminism, freedom of speech, LGBT+ rights, etcetera, through their music.

Art is political, and art can be a powerful weapon. Art can make you think about things you hadn’t thought about before. Art can make a political statement, can be some sort of critique on a political or social situation. Art often looks up boundaries, or crosses them.

Art and activism

Also during the awful protests against mining project Conga in 2011 and 2012, art was used. The Plaza de Armas in Cajamarca changed into an art gallery, there were concerts, people were singing and dancing on the street. The Marcha del Agua towards Lima was beautiful with everyone singing together. And that has never stopped. That’s still part of Peru’s – or Cajamarca’s – culture. Art is protest.

As Carlos, founder of an environmental organization in Cajamarca says: “Art has a great impact on people. People get conscious about the environment, and on top of that about the beauty of the art and the people.” Art has an incredibly creative power to move people emotionally, while activism sets a goal, shows us the social or political change we need to see in the world. Art moves a feeling, while activism creates an effect. And in order to make that change, in order to get that effect, we need some sort of stimulation. We need to be moved. Emotionally. Art and activism combined, can lead to many, many things.

On top of that, art used as a form of protest, outside of actual protest marches or political spaces, gets you a surprise effect. It makes people think about serious, maybe political, issues, without them maybe realizing it. It gets in your mind, and slowly, gets you to that effect activism wants to reach.

Changing minds

Murals for example, big paintings on walls, are widely used as a form of protest or activism in Cajamarca and in Peru. In the province of Celendín the streets are full of colourful walls. And also in Cajamarca the city is covered in painted walls, leaving powerful messages. Something we could already see in the beginning of the 20th century in Mexico.

And I have to admit, while painting one of those murals, thinking about the load of work waiting for me on my desk, I did think to myself that I could use my time better. That I could actually do something useful to help the environment, instead of just paint. That I shouldn’t waste my time painting a wall with a message probably no one would read. But was I wrong. All the people passing by that day stopped to check out our message. To see what it was about. And still very often, as I walk passed that wall, I see people talking about the painting. Maybe the mural didn’t gain the change immediately. But it is changing people’s minds, slowly, daily, firmly.

The same happened when we used a beautiful Cajamarcan tradition as a form of activism. On Corpus Christi, the whole Plaza de Armas gets covered in alfombras, or flower carpets. We focused on animal rights and protested against the bull fights with our carpet, whereas some others used it to address gender inequality, for example. And in between the beautiful art works, those pieces of art showing some sort of social or political issue, were the alfombras where most people stood around, discussing what they saw. Not what was actually there, but what they saw, what it meant to them, what they understood the message was. It made people rethink their own actions.

Happiness in protest

And that’s not all. Ecological fairs keep popping out of the ground like mushrooms, focusing on economic alternatives to mining and environmental issues, and that way making passengers-by think about the impact of mining activity without them realizing that’s what it’s about. Wakes are organized to mourn the death of our environment, combined with a beautiful piano concert, to focus on environmental issues in a different way. Theatres are held all through town showing the effects of gender inequality or climate change. Movie nights focusing on social themes are a big thing.

The lyrics to the typical cheerful carnival music of Cajamarca get changed to songs defending human rights and are being sung whenever the opportunity shows.

A few weeks ago a protest action was held at Cerro Quilish. Only about 30 people showed up, hiking to the top of the mountain from where you could look out over Yanacocha. But those 30 people brought up their giant speaker, singing and dancing their way up. And after the talk on top of the mountain, the volume of that same speaker was turned up a bit more.

People opened their bags, uncovering bowls of food, giving everyone a spoonful of whatever they had brought. Sharing. Dancing. Singing. Turning a protest into a beautiful moment together, showing their strength, their traditions, their bond. Showing they are one. Unstoppable. Finding happiness in protest.

Beautiful protests

There’s loads of centers that open their doors for all kind of social movement or activity, for free, supporting artists. There’s a cultural magazine made entirely by volunteers that also hold events every few weeks addressing for example topics as cultural identity, traditions, history. There’s movies or poetry in Quechua to make people rethink their roots and history. There’s dozens of bands in Cajamarca singing about animal rights or human rights or violence against women or any topic you can think of.

Lots of youth organizations take charge and organize fun activities for all ages such as actions on recycling with quiz questions and prices to win. Photo exhibitions focus on what nature should look like and shows the work of different human and environmental right defenders.

Of course, protesting is hard in Peru. And it’s sad that there’s still so much to protest about. But at least we know it will always be here, in its own way. And protesting can be so, so beautiful.

There’s resistance. There’s hope. In all its forms. Don’t underestimate the power of art. And don’t underestimate Cajamarca.

Armenia: Amulsar, the Mountain where Water is more Precious than Gold

On the 2nd of October, CATAPA had the honor of receiving Armenian activist Anna Shahnazaryan, from the Armenian Environmental Front. She is part of the Save Amulsar campaign, which for years has been opposing the Amulsar gold mine by Lydian International. The Amulsar mine is the second largest gold deposit in Armenia. Shahnazaryan travelled to Belgium to have conversations with EU lobby groups and managed to give a short presentation with CATAPA.

During this gathering, we also met Laura Luciani (author of this article), who is a PhD student at the Centre for EU Studies of Ghent University, where she researches human rights and civil society in the South Caucasus.

ORIGINAL ARTICLE in the East Journal in Italian, by Laura Luciani.

Armenia: Amulsar, the Mountain where Water is more Precious than Gold

In 1986, a group of 350 Armenian intellectuals wrote an open letter to Mikhail Gorbačëv to denounce the catastrophic consequences of pollution caused by heavy industries, whose repercussions had long been ignored by the Soviet authorities. Even though for over thirty years environmental protests have been taking place in an almost cyclical way in Armenia, and the damages caused by irresponsible industrial practices are constantly monitored, today citizens still have to take to the streets to prevent yet another ecological disaster.

For seven years, local communities and environmentalist groups have been opposing the construction of a gold mine in Amulsar – a mountainous area in the South of Armenia, located in the centre of the national water supply system. But in the last year, in the wake of the political changes that affected Armenia, this local protest has taken on a transnational dimension: now, the “post-Velvet-Revolution” government led by Nikol Pashinyan finds itself having to handle it with caution.

The project and its impact

Armenia is a country rich in mineral resources including copper, gold, but also lead, silver, zinc and other industrial minerals; these constitute more than half of the country’s exports. With a surface of less than 30,000 km2, Armenia counts today around 27 authorized mineral sites, of which 17 are active. However, the exploitation of these deposits has for decades been at the centre of controversies due to mismanagement and to these extractive projects’ extremely negative environmental effects.

In 2012, a mining company called Lydian Armenia (subsidiary of the offshore company Lydian International) signs a first deal with the Armenian government, at that time led by the Republican Party. In 2016, the company receives the final mine operation permit, even though the project is highly problematic. Amulsar, which is the 2nd largest gold deposit in Armenia, is in fact located only 6 km away from the spa town of Jermuk, famous for its thermal water: the inhabitants (who were not consulted about the project and its impact) fear that the proximity of the mine and the pollution resulting from it may discourage tourist flows to the town, thus affecting the community’s main source of income.

Scientists also indicate that the project could have ecological repercussions on a much larger scale: the Amulsar deposit is located within a seismic area, which increases the risk that acid drainage processes, accelerated by the excavations, leak in and contaminate the surrounding rivers (Arpa, Vorotan and Darb), with negative consequences for agriculture and livestock. Furthermore, contamination threatens to reach Lake Sevan – the largest freshwater reservoir of the country and an almost sacred place in Armenian popular culture. Last but not least, the project would alter the Amulsar ecosystem, which hosts different protected species including the Caucasian leopard (or Persian leopard) – of which only 10 specimen remain in Armenia.

A turning point 

After years of protest, in June 2018 the local communities decided to seize the window of opportunity opened by the “Velvet Revolution” that took place over one month earlier (thanks to an unprecedented wave of mass peaceful protests) to undertake direct action and block the streets leading to the mining site. The #SaveAmulsar campaign was born: for over a year and a half, local people supported by environmental activists have been supervising the entrance to the mine, doing shifts in checkpoints they built for this purpose, and managed to effectively stop the works in the construction site.

However, the citizens’ euphoria suffered a severe blow on 9 September this year: after opening an investigation and commissioning an independent assessment of the project’s environmental impact, prime minister Nikol Pashinyan unexpectedly gave the go-ahead for the digging in the Amulsar gold mine, asking protesters to clear the streets. As Anna Shahnazaryan, Armenian Environmental Front’s activist, explains in an interview for Kiosk (T.N. Italian radio programme), “the independent report, published in August, stated that Lydian’s estimations about the mine’s impact on water resources were incorrect, and that the project contained several evaluation errors – including intentional ones. Therefore, the environmental impact mitigation measures envisaged by Lydian were not adequate”.

Nevertheless, the Investigative Committee and the prime minister himself concluded that the company would be able to manage all the environmental risks. “For this reason, – Shahnazaryan continues – in the last two months the situation has become hectic: the prime minister took the side of Lydian and organized different meetings with the company’s representatives, while we activists took to the streets both in Amulsar and in Yerevan”.

“Post-revolutionary” Armenia and its problems

Experts suggest that Pashinyan is defending the private interests of Lydian Armenia and its investors (among which the USA, the United Kingdom and several international financial institutions) to prevent the company from having recourse to the Investor-State Dispute Settlement (ISDS). This is an international mechanism which allows a foreign investor to request arbitration by a corporate court if the “host-state” violates its rights: this decision could cost Armenia around two billion dollars, that is two thirds of its state budget.

However, there are also people who believe that Pashinyan’s ambiguous position is symptomatic of some criticalities of Armenia’s post-revolutionary government: first, the lack of an ideology going beyond the mere overthrow of the corrupt political system, which for ten years had been in the hands of former president Serzh Sarghsyan. According to Anna Shahnazaryan, “the current government uses many slogans, but behind the slogans there is little action. And one of these slogans is ‘we will not follow the economic path traced by the previous government, which focused on the mining industry, but we will try to develop new sectors such as tourism and the IT sector’”.

In reality, the “economic revolution” that Pashinyan wants to bring about in Armenia seems to be based on the same neo-liberal approach of the previous government, aimed at “opening up the country” to multinationals and foreign investors (with the 400 million dollars destined for Amulsar, Lydian would be the largest single investor in the history of independent Armenia). An understanding of “development” which disregards ecological considerations, human rights and the citizens’ well-being.

Another problem, Shahnazaryan points out, is that “with the revolution in Armenia people developed a certain idolatry of the current prime minister, who is considered the leader of the revolution. Many former activists who participated in the revolution and were then elected to Parliament have now expressed ‘unconditional support’ to Pashinyan’s position on Amulsar”. According to Shahnazaryan, this raised many doubts, even among those who were not necessarily opposed to the project, “because it is something that undermines the democratic structure of the country: the legislative body should not be ‘unconditionally supporting’ the person that it is in charge of supervising”.

#SaveAmulsar continues 

Last year, the Armenian Environmental Front launched a petition requesting municipal councils in Jermuk and other towns in the region to ban all mining activities and declare Jermuk an ‘ecological area’. Although the petition has collected 12,000 signatures so far, the government has recently appealed against this initiative. Lydian Armenia is also putting pressure on protesters through legal channels.

Meanwhile, activists are trying to internationalize the movement, with the aim of exposing the responsibilities of international financial institutions (in this case, the European Bank for Reconstruction & Development) and other project funders (notably, the Swedish government which channelled money to Amulsar through state export-credit funds) in the global phenomenon of extractivism – namely non-sustainable development practices based on the extraction of mineral resources at the expense of local communities’ interests and the environment on which they depend.

Anna Shahnazaryan is convinced that the government cannot give a definitive authorization to Lydian “because the citizens are firmly opposed to the project, and if Pashinyan decides to use violent methods this will only turn against him”. The stakes in Amulsar seem to be very high: they do not “only” touch upon the protection of the environment and natural resources, but also the legitimacy of Nikol Pashinyan and the future of democracy in Armenia.

Mijnbouw in Azuay: een David vs. Goliath verhaal

Mijnbouw in Azuay: een David vs. Goliath verhaal 

Azuay, een provincie in het Zuiden van Ecuador met Cuenca als historische en culturele provinciehoofdstad, groeide de laatste maanden snel uit tot een emblematische regio in de strijd tegen mijnbouw. 

In het canton Girón, in de provincie Azuay, werd op 24 maart 2019 een volksraadpleging (Consulta Popular) georganiseerd over het grootschalige mijnbouwproject Loma Larga. Een historische gebeurtenis, want het was meteen het eerste lokale referendum in Ecuador over een mijnbouwactiviteit. 

Tijdens de Consulta Popular in Girón, werd aan de inwoners gevraagd of zij al dan niet akkoord gingen met de ontginning van goud in de Páramo Kimsacocha, gelegen in het nationaal park Cajas. De páramo is een kwetsbaar ecosysteem in het hooggebergte van de Andes dat van vitaal belang is voor de watervoorziening in de regio en in het land. 

Het resultaat van de volksraadpleging was overtuigend! 87% van de gemeenschap verkoos water boven goud en zei “si a la vida, no a la minería”. Een belangrijk precedent in Ecuador, want na deze overwinning probeerden andere provincies dit voorbeeld te volgen. Imbabura en Carchi, twee provincies in het noorden van Ecuador, dienden recent een aanvraag in tot Consulta Popular maar helaas werd dit door het Ecuadoriaanse Grondwettelijk Hof afgekeurd. 

Ook op vlak van politiek leiderschap, is het belang van de provincie Azuay niet te onderschatten. In mei 2019 verkozen de inwoners Yaku Pérez Guartambel als nieuwe prefect. Hij leidt sindsdien de autonome regering van de provincie Azuay. 

Yaku Pérez staat bekend om zijn sterke uitspraken tegen de mijnbouwsector en zijn ambitie om via legale weg – met name door het organiseren van volksraadplegingen – de provincie Azuay vrij te maken van metalen mijnbouw. Zo werd Yaku Pérez al snel een symboolfiguur in het land.

Yaku Pérez at the demonstration in Quito, 16 September 2019 © Iván Castaneira

Een constitutioneel probleem 

Na de overwinning van het referendum in het canton Girón, riep Yaku Pérez op tot een algemene volksraadpleging over mijnbouwactiviteiten in de provincie Azuay. Deze vraag werd voorgelegd aan het Grondwettelijk Hof, maar keurde het verzoek, na een hoorzitting op 17 september 2019, af. 

Pérez liet duidelijk zijn ongenoegen blijken over de aard van de zitting. Volgens hem moet de voorzitter van het Hof een openbare hoorzitting houden alvorens een beslissing te nemen, zoals gebruikelijk is voor grondwettelijke kwesties. “We willen een publieke hoorzitting om de rechters in de ogen te kunnen kijken en te spreken vanuit het hart. Om op een feitelijke en juridische manier de noodzaak van een volksraadpleging aan te tonen.” aldus Pérez.

Demonstration in front of Constitutional Court in Quito, 17 September 2019 © Iván Castaneira

Bovendien zou er binnen het Hof sprake zijn van belangenvermenging. Eén van de grondwettelijke rechters, Dr. Ramiro Avila Santamaria, werd gewraakt en mocht niet deelnemen aan de zitting wegens eerdere uitspraken tegen extractivisme. Andere rechters, die duidelijk banden hebben met de mijnbouwsector, mochten dan weer wel deelnemen. Zo is rechter Carmen Corral advocate bij Solines Asociados, een advocatenkantoor dat advies en steun verleent aan mijnbouwbedrijven. Een andere rechter, Hilda Nugues, maakt deel uit van de bemiddelingscommissie van de Kamer van Koophandel van Guayaquil, die zich uitspreekt tegen het referendum. 

Er wordt duidelijk enorme druk uitgeoefend door de nationale overheid en de grote multinationals. Er heerst grote ongerustheid over wat er in Girón is gebeurd en men vreest de uitkomst van dergelijke volksraadplegingen op provinciaal en nationaal niveau.

'SOMOS AGUA', demonstrators from Azuay in Quito, 16 September 2019 © Iván Castaneira

Campagne tegen Yaku Pérez 

Niet geheel toevallig verspreidde de pro-mijnbouwsector op dezelfde dag als de hoorzitting, een campagne op Twitter waarin ze Yaku Pérez door het slijk haalden. 

Er werd beweerd dat Pérez in de periode 1999-2000 mijnbouwconcessies zou hebben gehad omdat zijn naam werd teruggevonden in het mijnbouw register. 

Dit werd door Yaku Pérez al snel weerlegd. Hij zou indertijd als advocaat documenten ondertekend hebben voor de ontginning van zand en stenen voor constructiewerken in de provincie. Dit type ontginning komt ook voor in het register, maar het gaat hierbij niet over metalen mijnbouw. 

De strijd gaat verder 

Na de negatieve uitspraak van het Grondwettelijk Hof, kondigde Pérez aan het verzet op te drijven en een bredere deur te openen door een volksraadpleging te organiseren op nationaal niveau. 

Hij dringt erop aan om een Nationale Constitutionele Vergadering bijeen te roepen om het wetgevende schaakbord in Ecuador te herzien. De Ecuadoriaanse Grondwet erkent de Consulta Popular als een legaal burgerinitiatief. De mijnbouwsector en de Ecuadoriaanse overheid stellen echter dat lokaal overleg over mijnbouw niet kan, omdat de natuurlijke hulpbronnen in de ondergrond een zaak van nationaal belang zijn.

'SOMOS AGUA', demonstrators from Azuay in Quito, 16 September 2019 © Iván Castaneira

Bovendien stelt de grondwet dat de bevoegdheden van verschillende beleidsorganen niet exclusief, maar competitief zijn. “U mag dan wel eigenaar zijn van wat in de ondergrond zit, maar u dient wel over de bodem te passeren,” stelt advocate Verónica Potes, experte milieurecht en mensenrechten. 

“Het is een strijd van David vs. Goliath”, zegt Yaku Pérez, “We zijn met weinig, maar we hebben de waarheid, de rede en de legitimiteit in ons voordeel. We gaan door en stellen deze kwestie desnoods aan de kaak voor de internationale gerechtshoven.”

Gelukkige Vrouwendag in Peru? Helaas niet!

Gelukkige Vrouwendag in Peru? Helaas niet!

Waar is een Internationale Vrouwendag nog voor nodig, zeg je?

Maxime Degroote, 20 maart 2019

De Internationale Vrouwendag leek vrijdag op dezelfde manier te starten als vorig jaar. Opnieuw werd ik wakker met verschillende vrolijke gelukswensen in mijn telefoon. Feliz Día de la Mujer. Wensen die aantonen dat het nog altijd niet duidelijk is waarom er zoiets als een Internationale Vrouwendag bestaat. Maar daartussen dat ene schokkende bericht, haast opgeslokt door alle vrolijke posts er omheen. Het soort bericht dat je twee keer moet lezen en waarvoor je snel terug naar boven moet scrollen. Het bericht dat me op slag wakker maakte. Vrouw vermoord door echtgenoot. Vandaag, op 8 maart, op de Internationale Dag van de Vrouw, is vrouwenmoord nummer 27 van het jaar gepleegd. Waar is een Internationale Vrouwendag nog voor nodig, zeg je?

 

Verschillende obstakels

Al bijna een maand lang, sinds mijn eerste dag hier in Cajamarca, staan al mijn avonden in het teken van de Internationale Vrouwendag. Verschillende ngo’s en organisaties staken de koppen bij elkaar om plannen te maken voor 8 maart, en ik had het geluk net op tijd aan te komen om nog deel uit te kunnen maken van dit prachtige team vrouwen én mannen.

We zouden 8 maart vullen met activiteiten. Een hele dag lang. En strijden voor gelijkheid. De ideeën bleven stromen, en al snel moesten we beginnen te schrappen. Een protestmars, een theater, een workshop voor kinderen in een opvangtehuis en een film met een vrouw in de hoofdrol wonnen de afvalrace.

Binnen ons vergaderteam: een hele groep verschillende gezichten van verschillende ngo’s en verenigingen. Obstakels: even veel als er verschillende personen deelnamen.

 

Gelijke rechten

Allemaal willen we hetzelfde: gelijke rechten voor man en vrouw. Op arbeidsvlak, educatief vlak, gerechtelijk vlak, op alle vlakken. Vrouwen in Peru verdienen gemiddeld een vijfde minder dan mannen voor dezelfde job. Vrouwen worden geacht het huishouden te doen, gasten te bedienen. Ze worden geacht kinderen te baren en op te voeden – volgende week heb ik een afspraak in de kerk omdat ik het durfde een discussie aan te gaan over het feit dat ik geen kinderen op de wereld wil zetten.

Ze worden geacht het eten op tafel te zetten, want uit een paar vraagjes die we die achtste maart na ons theater stelden, bleek al snel dat zelfs een ei bakken geen evidentie is voor een man. Ze worden geacht mannelijke familieleden te bedienen, want zelfs een kan optillen om een glas chicha morada in te schenken blijkt moeilijk voor het mannelijk geslacht. De ongelijkheid merken we overal. In zoveel kleine dingen, grotere dingen, zoveel dingen van het dagelijks leven.

We willen dat het patriarchaat valt, en die kreet hebben we dan ook luidkeels laten horen, die achtste maart. Daar staan we allemaal achter. Maar al willen we allemaal dezelfde rechten voor man en vrouw, dat betekent niet dat we ook allemaal dezelfde rechten willen.

 

Wel of geen feministe

Verschillende deelnemers aan ons collectief 8 maart zijn erg gelovig. Abortus? No way. Groot struikelblok, grote discussie. Abortus schrappen we maar even uit ons actieplan voor de achtste maart, al werkt het merendeel van ons team voor de abortuskliniek hier in Cajamarca.

Iemand anders springt op bij het horen van het woord feministe. Ik ben geen feministe, klinkt het. Feminisme blijft een negatieve bijklank hebben in veel kringen.

Tweede hoog oplaaiende discussie. Wat feminist ook wel of niet betekent, hoe lang we ook discussiëren, de term blijft een groot struikelblok. We veranderen de zin ‘feminista quiero ser’ (feministe wil ik zijn’) uit de fantastische feministische versie van het revolutionaire lied Bella Ciao, naar ‘igualdad quiero lograr’ (‘gelijkheid willen we bereiken’).

We discussiëren over de mannelijkheid en vrouwelijkheid van woorden, over wanneer we todas of todos gebruiken, wanneer we de mannen erbij betrekken en wanneer niet. We discussiëren zelfs over wie er wel of niet mee mag lopen in onze mars.

Acht maart valt namelijk net na carnaval. En carnaval is groot hier. Cajamarca is het Río de Janeiro van Peru, en de hele stad leeft een jaar lang naar carnaval toe. Ongelooflijk leuk – en eerlijk, carnaval was een fantastische ervaring – maar iets minder leuk als je een stad probeert warm te maken voor acties de vrijdag net daarna. Acties die volledig verdronken in de carnavalsactiviteiten die Cajamarca tot en met woensdag in hun ban hielden.

Daarnaast vormde carnaval de grote oorzaak voor de discussie over wie wel of niet mee mocht lopen in de protestmars. Eén lid van ons collectief heeft namelijk meegedaan aan de strijd om de titel Koningin van Carnaval, een soort missverkiezing. Iets wat op zich al reden was tot discussie, want hoe vrouwvriendelijk is een missverkiezing? En dan kwam haar voorstel: de reinas mee laten lopen in onze protestmars om zo meer publiciteit te krijgen. Maar de vraag of een miss mocht deelnemen aan een protestmars voor gelijke rechten voor vrouwen, deed de discussie nog hoger oplaaien. Een hele vergadering lang werd er gepraat over wie wel of niet mee mocht lopen in onze mars.

Eerlijk – ik kon soms mijn oren niet geloven. Zoveel verdeeldheid, terwijl we allemaal eigenlijk hetzelfde willen. We spendeerden uren en uren discussiërend, en hoewel ik hou van de discussies en ik het interessant vind de verschillende meningen te horen, leken we onze eenheid steeds meer kwijt te raken.

Ons mooie vrouwenverbond dreigde tijdens iedere vergadering uiteen te vallen en opgesplitst te worden. Net wanneer eenheid zo belangrijk is. Net wanneer we als vrouwen samen een front moeten vormen. En zoals zo vaak merkte ik tijdens die eindeloze discussies, dat ook vrouwen deel uitmaken van het machismo. Dat een fundamentele wijziging nodig is binnen de opvoeding en educatie van zowel mannen als vrouwen. Het probleem zit dieper geworteld dan we denken.

 

Ingeperkte feministische kreten

Daarnaast kwamen we er een dag voor onze protestmars achter dat er diezelfde dag eveneens een vreedzame (en stille!) mars georganiseerd werd door verschillende gouvernementele organisaties. Géén protestmars, dat werd ons maar heel goed duidelijk gemaakt. Na nog eens een lang overleg, mochten we toch aansluiten. Achteraan, want wij gingen wél kabaal maken. En we moesten onze feministische kreten inperken. Alweer die verdeeldheid, die angst voor echt protest.

Maar ondanks dat alles, was de mars een succes. Een dag voordien werden we onverwachts uitgenodigd voor zowel een radio-interview als een interview op de plaatselijke televisiezender. Waar ze – surprise surprise – een journalist voor kozen die gekend staat om zijn machistische uitspraken. We stuurden onze mondigste jongere er op af, en mister macho werd onder tafel gepraat. Zo hard, dat hij vergat de genodigden te bedanken voor hun komst en zomaar een gascentrale van Cajamarca begon te vernoemen om de overschakeling naar de reclame in te leiden. Heel rare gewoonte hier trouwens. Journalisten die deel uit maken van opkomende advertenties. Maar goed.

Een dag later merkten we waarom we onze feministische kreten in de mars moesten inperken: vooral politieagenten waren oververtegenwoordigd in de vreedzame pasacalle. Iets wat bij velen logischerwijs kwaad bloed zette. Wie neemt immers zijn verantwoordelijkheid niet op bij alle vrouwenmoorden die gebeuren? Wie zien wij vreedzaam toekijken wanneer iemand tijdens de carnavalsvieringen wordt lastiggevallen?

Achter de vreedzame staatsorganisaties leken wij een bende woestelingen, met trommels, met verschillende megafoons, met boxen, met alles wat maar lawaai kon maken.  Een paar bedeesde maar goedkeurende glimlachjes van vrouwen vooraan gaven ons nog meer kracht.

We stonden er vrijdag, hoe klein onze groep kabaalmakers achteraan ook was. We schreeuwden, we zongen, we sloegen onze trommels letterlijk kapot en we trokken aandacht. We werden zelfs uitgenodigd om te spreken in een zaal van het politiekantoor, samen met verschillende andere organisaties. Al leek het meer een verplichting om ons ook uit te nodigen, want waar iedere spreker al het nodige respect kreeg, werden wij eerst verkeerd aangekondigd, om vervolgens minstens vier keer onderbroken te worden door geklungel met de muziekinstallatie. Een probleem dat bij geen enkele andere organisatie leek voor te komen. Over gelijke kansen gesproken.

 

Bloemen en feminicide

Maar het zijn juist die acties, die ons harder hebben doen vechten. De kreten kwamen vanzelf, de term feminisme is meermaals gevallen en er zijn die dag wonder boven wonder geen discussies ontstaan. We deelden ervaringen, hielden elkaar vast, we waren één, hoe verdeeld we voordien ook waren. Tijdens de theatervoorstelling werd net dat beetje harder gesproken, en ook de workshop in het opvangcentrum was een groot succes.

En eerlijk, ik heb in protestmarsen van duizenden mensen gelopen, 75.000 als de klimaatmars in België meetelt, maar onze eigen kleine mars voelde ergens zo veel belangrijker. Juist omdat we zo veel tegengewerkt werden. Misschien ook juist omdat we maar met een klein aantal waren, en onze stem zoveel luider moesten laten klinken. Misschien omdat ik de kracht voelde van de vrouw die naast me liep, die recent haar dochter heeft verloren (nota bene in de politieschool) en wanhopig en tevergeefs zoekt naar gerechtigheid.

Misschien omdat we wekenlang werkten aan bloemen – gemaakt van gerecycleerd materiaal! – om uit te delen als respons op de boeketten bloemen die vrouwen ontvangen op 8 maart, en we daar donderdagavond de hele avond met veel moeite recente data van feminicides aan hingen, om de volgende ochtend tot de gruwelijke ontdekking te komen dat die data nu al niet meer up to date zijn.

Misschien omdat een vriend van mij deze week een artikel deelde dat stelde dat bijna de helft van de Peruaanse bevolking vindt dat het de schuld van de vrouw is als zij alleen naar een feest gaat en daar wordt aangerand. Misschien omdat ik de reactie las van een kennis van hem, die schreef dat iedereen verantwoordelijk is voor wat hem of haar overkomt op een feest. Misschien omdat ik – net zoals iedere vrouw die ik ken – ook in genoeg benarde situaties beland ben op feestjes. Misschien omdat ik nooit, maar dan ook nooit, zal kunnen begrijpen hoe we een slachtoffer de schuld kunnen geven boven de daadwerkelijke aanrander. Misschien omdat die reactie het bloed van onder mijn nagels haalde, en me kreten deed uitschreeuwen nog voor ik in de protestmars was.

 

Gesteriliseerde vrouwen vechten

In ieder geval, we grepen onze trommels en we schreeuwden ons schor. En bij elke geschokte blik rond ons, schreeuwden we harder.

Voor alle 149 Peruaanse vrouwen die in 2018 vermoord werden, voor de 27 Peruaanse vrouwen die Nieuwjaarsdag nog vierden, niet wetend dat het hun laatste zou zijn. Voor alle meisjes die nooit meer naar huis terugkeerden, voor alle vrouwen die ’s avonds met de sleutels in hun hand over straat rennen, voor alle meisjes die worden betast op het openbaar vervoer, die worden nageroepen op straat, die elkaar iets laten weten als ze veilig thuis zijn gekomen. Voor de zestien vrouwen die dagelijks slachtoffer zijn van seksueel geweld in Peru. Voor de honderdduizenden vrouwen die verplicht gesteriliseerd werden onder het bewind van Fujimori.

Ook zij vochten deze 8 maart voor hun rechten. Voor het eerst werd er in Tambo, in Bambamarca, een district van Cajamarca, ook geprotesteerd op 8 maart. Een groep van gesteriliseerde vrouwen trok met hun borden en kreten de straat op. Ongezien in de gemeenschap Tambo. Op video’s lachen de vrouwen van oor tot oor.

Toen doña Dora Lisa, één van die vrouwen, maandag ons kantoor binnen kwam, stond diezelfde grijns nog steeds op haar gezicht. “Je had er bij moeten zijn señorita”, glundert ze, “we zijn allemaal samen onze rechten aan het verdedigen! Ze denken dat wij niks zijn, maar ze kennen ons niet! En wat ze ook zeggen, ik blijf strijden, zoals ik al altijd heb gedaan, en nu zijn we met nóg meer! En volgend jaar, dan zijn we met nóg zo veel meer! Dan moet je ook komen, señorita.”

Haar blijdschap is aanstekelijk. Ze vertelt over de verschrikkelijke pijn die ze heeft moeten doorstaan toen ze verplicht gesteriliseerd werd, net als 99 andere vrouwen uit haar gemeenschap. Dat zijn meestal vrouwen die niet kunnen lezen of schrijven en waar weinig verzet van verwacht wordt, “maar dan hebben ze niet op mij gerekend!”, glundert Dora Lisa.

Dit. Dit hebben we nodig. Sterke vrouwen als Dora Lisa. Die kleine conservatieve gemeenschappen op hun kop zetten en straten overspoelen met kreten en borden, die een debat openen over hoe zij zélf vooruitgang kunnen boeken, en hoe ze hun eisen aan de staat in werkelijkheid omzetten.

 

Veel sterke vrouwen

En gelukkig zijn er ook veel sterke vrouwen zoals Dora Lisa. Om de dag af te sluiten op 8 maart, speelden we een film in Cajamarca. Geen film waarin de vrouw een slachtofferrol aanneemt, wel één van een sterke vrouw met ballen aan haar lijf. (Nu ik dit neerpen krijg ik voor het eerst serieuze twijfels bij deze uitdrukking. Ballen aan haar lijf? Betekent dat dat alleen mensen met ballen, mannen dus, moedig en krachtig zijn? Nog een uitdrukking om vanaf nu te schrappen uit mijn woordenboek.)

We kozen voor een film die ons kracht zou geven, want het einde van de dag betekent nog lang niet het einde van onze strijd. ‘Million dollar baby’. De film werd geprojecteerd door een club die elke vrijdag films afspeelt, waardoor de film helaas werd voorgesteld door iemand die begint en eindigt met een ‘Feliz día de la mujer’. Door iemand die helaas anti-abortus is, pro-mijnbouw en eigenlijk ons tegenbeeld is. En een paar verongelijkte blikken van ons collectief terugkrijgt op zijn gelukswensen.

Maar zijn woorden maken de film niet minder krachtig. Wanneer de film, net als de Internationale Vrouwendag, rond middernacht eindigt, zitten we allemaal in tranen. Het benefietconcert waar we nog naartoe zouden gaan wordt geschrapt, en arm in arm lopen we verzonken in gedachten rond de plaza. De dag gaf ons veel om over na te denken. Wanneer we onze monden terug kunnen openen, spreken we af om vaker actie te ondernemen, veel vaker.

Eén Internationale Vrouwendag per jaar is niet voldoende, lang niet. Het is tijd dat we, net zoals we woensdag symbolisch de verlichamelijking van carnaval in Cajamarca hebben begraven en de grond in lieten zakken, dat nu met het patriarchaat en het machismo doen.

Dit artikel schreef ik op 9 maart. Inmiddels is ook het aantal van 27 vrouwenmoorden niet meer up-to-date. Vandaag, op 20 maart, zijn dat al 31 moorden. Gisteren nog werd in Puno opnieuw een lichaam van een vrouw gevonden, naakt. In heel Latijns-Amerika werden er alleen in januari al 280 vrouwen vermoord. Cijfers die elk jaar meer lijken te stijgen, in plaats van te dalen. We hebben nog een lange strijd te gaan.

Voor hen die geen stem meer hebben: meer en meer Peruaanse vrouwen strijden voor hun rechten

Voor hen die geen stem meer hebben: meer en meer Peruaanse vrouwen strijden voor hun rechten

Maxime Degroote, 4 april 2018

Dat het op acht maart Internationale Vrouwendag is, daar kun je niet omheen hier in Peru. De felicitatieberichtjes stromen binnen bij het opstaan, gelukwensen worden gedeeld met moeders, zussen, vriendinnen. Chocolade en bloemen worden uitgedeeld op het werk, winkels promoten cadeaus voor vrouwen, vrouwen krijgen er korting. Mannen roepen je na op straat, ´Feliz día de la mujer, guapa´. Wanneer ik ´s avonds iets ga drinken met vrienden, krijgen alle vrouwen aan tafel gratis een mierzoet drankje aangeboden. Gelukkige Dag van de Vrouw.

Maar zo gelukkig is die dag niet. Dat een dag als deze nog altijd zo broodnodig blijft, zegt genoeg. Ook de cijfers van vrouwenmoorden spreken voor zich, zoals ik eerder al schreef na één van de vele vrouwenmoorden die gepleegd zijn sinds ik hier ben. Acht maart wordt gevierd, maar veel valt er niet te vieren.

En dus doet Peru wat ik Peru inmiddels al zoveel keren zien doen heb. Peru trekt de straat op. Tegen alle verkrachtingen die nog steeds gebeuren, tegen al het geweld tegen vrouwen, tegen de moorden, tegen de discriminatie, tegen het machismo, tegen het simpele nagefluit op straat. Er is hoop. Er zijn een heleboel sterke Peruaanse vrouwen die zich niet zomaar laten onderdrukken.

 

Verhalen vol moed

Met veel zijn we niet, die achtste maart. Slechts een kleine selectie ´cusqueños´ die de dag niet zomaar aan zich voorbij konden laten gaan. Maar net zoals ik de laatste maanden zoveel gedaan heb, kijk ik opnieuw vol trots, vol bewondering, vol respect naar de vrouwen die naast me lopen.

Want ik heb nog nooit zoveel sterke, prachtige, moedige vrouwen ontmoet als tijdens de afgelopen acht maanden hier in Peru. Maanden die gevuld waren met de meest verschrikkelijke verhalen van vrouwen. Na de eerste mars van Ni Una Menos, toen ik net een week of twee in Cusco woonde, stond ik te huilen op het plein toen ik hoorde over de vele vrouwenmoorden in dit land.

Sindsdien heb ik mezelf nog vele keren op diezelfde plek in tranen teruggevonden. Luisterend naar de meest verschrikkelijke verhalen, maar eveneens naar de moed in diezelfde verhalen van vrouwen die aan hun verleden wisten te ontsnappen.

Een paar weken geleden nog, stond ik op de Plaza de Armas te luisteren naar de getuigenissen van de gesteriliseerde vrouwen die de protestmars tegen de gratieverlening van ex–president Fujimori leidden en op eigen houtje helemaal naar Cusco afreisden om gerechtigheid te eisen. Voor het eerst zag ik toen hoe jong ze nog waren, besefte ik pas goed hoe recent die horror zich heeft afgespeeld.

Een vrouw van misschien dertig jaar oud nam toen het woord. Al zou ze zichzelf niet zo omschrijven. “Ik ben geen vrouw meer,” zei ze toen, “mijn vrouwelijkheid is me afgenomen. Ik heb geen kinderen en zal er nooit hebben. Ik zou even goed niet kunnen leven.”

De Plaza de Armas, gevuld met zesduizend protesteerders, was stil bij de hartbrekende getuigenissen van de vrouwen. Zelfs toen Claudia sprak, stille Claudia met haar lange vlechten, hoorde je niks. Al snapte bijna niemand wat ze vertelde in het Quechua en was ze amper hoorbaar zonder megafoon, het plein was stil. En als iemand durfde lawaai te maken, reageerde vijfduizendnegenhonderdnegenennegentig man onmiddellijk met geïrriteerde shh-geluidjes.

 

Verbannen en verlaten

Eén van die bijna 400 000 gesteriliseerde vrouwen is Inés. In 1995 werd zij onder het bewind van Fujimori tegen haar wil gesteriliseerd. Ze kan nog levendig omschrijven hoe ze die dag uren naar het ziekenhuis in Cusco reisde vanuit haar gemeenschap in Chumbivilcas. Hoe ze daar de vloer van het ziekenhuis vol vrouwen aantrof, die overgaven, bloedden, schreeuwden om hulp. Hoe ze zich wou omkeren en wegrennen, maar hoe het ziekenhuispersoneel beloofde haar te helpen en weer ´jong´ te maken.

Tot op de dag van vandaag weet ze niet precies wat de dokters vervolgens met haar gedaan hebben, maar toen ze wakker werd, had ze hechtingen in haar onderbuik en werd ze gek van de pijn. En die pijn bleef meer dan een jaar aanhouden.

Sindsdien kon Inés niet alleen geen kinderen meer krijgen, ze kon ook niet meer op het veld werken om haar familie te onderhouden. Veel vrouwen werden na hun sterilisatie zelfs verbannen door de gemeenschap doordat ze zelf hun steentje niet meer konden bijdragen en geen kinderen konden baren om het werk over te nemen. Echtgenoten verlieten hun gesteriliseerde vrouwen en vrouwen als Inés verloren hun vrouwelijkheid en voelden zich nooit meer hetzelfde.

Maar de sterke Inés bleef niet bij de pakken neerzitten. In 2012 vond ze meer en meer vrouwen uit andere provincies in dezelfde situatie. Ze begonnen zich te organiseren, en sinds 2015 vormt Inés het hoofd van de Asociación de Mujeres Víctimas de Esterilizaciones Forzadas, een organisatie waar Derechos Humanos Sin Fronteras, partnerorganisatie vanBroederlijk Delen, zich sterk voor inzet.

Inmiddels hebben 280 mannen en vrouwen zich bij Inés aangesloten en zich als gesteriliseerd laten registreren. Maar er ontbreken uiteraard nog ongelooflijk veel registraties. Huidig president Pedro Pablo Kuzcynski beloofde voordat hij verkozen werd dat hij zou helpen met die registraties en onderzoeken.

Onderzoeken zijn er echter amper geweest. Het Instituto de Defensa Legal (IDL), eveneens een partnerorganisatie van Broederlijk Delen, zet zich in voor de verdediging van de gesteriliseerde mannen en vrouwen uit de organisatie van Inés. En er is nog veel werk – slechts drie of vier van de zaken zijn sinds 1995 onderzocht. De rest is gewoon gearchiveerd.

 

Naar Brussel

En dat is nog niet alles. Niet alleen kwam PPK zijn belofte over de onderzoeken niet na, daarbovenop verleende hij gratie aan de verantwoordelijke voor de sterilisaties: oud-president Alberto Fujimori. En dat was een harde klap in het gezicht van de gesteriliseerde vrouwen. In het gezicht van Inés. “PPK heeft onze laatste waardigheid weggenomen. Onze zaak moest zelfs nog onderzocht worden, en nu is Fujimori vrij. Op 24 december vrijgelaten. Op een feestdag. Zodat we niks zouden kunnen doen”, zegt ze.

Maar dan had hij niet op Inés gerekend. Inés doet wél iets. Ondanks al het onrecht dat haar nog steeds wordt aangedaan, blijft ze doorzetten. “We willen reparatie van wat ons is aangedaan, we willen onderzoeken, maar vooral gerechtigheid”, zegt Inés strijdlustig.

 

En er wordt naar haar geluisterd. Inés werd uitgenodigd om haar verhaal te doen op het Feministisch Forum in het Europees Parlement in Brussel, georganiseerd tussen 6 en 8 maart.

Een paar weken geleden stond ze overstuur voor de deur van Derechos Humanos Sin Fronteras. Of we haar alsjeblieft konden helpen met het regelen van haar paspoort, want ze snapte er niks van.

Even kregen we het allemaal benauwd. Daar ging onze Inés, die nog nooit zo ver gereisd had, met vier verschillende vluchten in haar eentje naar België. En twee dagen later weer die hele lange weg terug. Maar deze week stond ze weer voor diezelfde deur, breed lachend, de gaten in haar mond ontblotend. “Brussel is prachtig,” was het eerste wat ze zei, “en ik ben ontelbaar veel keer geïnterviewd. Iedereen wou mijn verhaal horen!”

 

Gehoord worden

En dat is voor haar het belangrijkste. Dat ze gehoord wordt. Dat de wereld weet wat zij en honderdduizenden anderen hebben moeten doorstaan. En beetje bij beetje wordt er ook echt meer geluisterd.

Niet alleen naar Inés, maar ook naar andere dappere vrouwen die hun stem laten horen. Vrouwen zoals Melchora, die net zoals Inés bleef doorzetten tot haar verhaal gehoord werd. Zij werd in 2016 uitgenodigd om te praten over haar lange strijd tegen de mijnbouw in Espinar voor het Interamerikaans Hof voor de Mensenrechten (CIDH) in Washington.

En ook naar Máxima Acuña werd geluisterd. In 2011 weigerde zij simpelweg te verhuizen uit haar huisje in Celendín, Cajamarca, toen het Newmont mijnbedrijf daar het nieuwe Congaproject wou starten. Ze werd bedreigd, haar huis werd verwoest, haar dieren werden gedood en ze werd continu in de gaten gehouden door geplaatste camera´s. Maar Máxima hield voet bij stuk en met de steun van de rest van de gemeenschap en internationale organisaties als Amnesty International, zorgde ze ervoor dat het Congaproject werd afgelast. In 2016 won ze de Goldman Environmental Prize voor haar strijd tegen de mijnbouw.

 

Grote tegenstrijdigheid

Met haar actie redde Máxima de hele gemeenschap, al betekende dat niet dat ze daarna door iedereen goed onthaald werd. Vrouwen uit diezelfde gemeenschap noemen haar onaardig, een leugenaar. “Ze is bij alle internationale vergaderingen, maar op lokale vergaderingen komt ze nooit opdagen. Ze zingt dat het dorp kracht betekent, maar deelt niks met het dorp. Alles is voor haar. Ik zou haar niet verdedigen als ze weer wordt aangevallen”, klinkt het bij twee vrouwen die ik sprak in Celendín.

Iemand anders neemt het voor haar op. “Máxima is geen leidersfiguur. Het is niet haar schuld dat ze een prijs heeft gewonnen en internationale bekendheid heeft. Ze is een vrouw zoals jij en ik, ze is niemand iets verschuldigd. Ze is eenvoudigweg een ongelooflijk sterke vrouw die op haar terrein bleef terwijl haar heel veel geld geboden werd om weg te gaan”, meent die.

De tegenstrijdigheid is groot. Dankbaarheid voor wat ze samen bereikt hebben, maar ook afgunst. Vrouwen die zich inzetten voor mensen- en vrouwenrechten, maar tegelijkertijd slecht praten over Máxima´s echtgenoot, want “zij draagt duidelijk de broek in huis, terwijl hij als man toch de baas zou moeten zijn.” Er is nog een lange weg te gaan, als zelfs voor vrouwen zelf gelijkheid nog niet vanzelfsprekend is.

 

Voor hen die geen stem meer hebben

De strijd is nog lang niet afgelopen. En dat merken we op 8 maart nog maar eens. Zoveel vrouwen waar we voor moeten vechten op de Internationale Vrouwendag. Voor de vrouw die uitgehuwelijkt en mishandeld werd, die door de overheid gevolgd wordt voor haar werk rond de vervuiling van de mijnen. Maar die nog steeds de meest goedlachse vrouw is die ik hier heb ontmoet. Voor hen die geen stem meer hebben, zoals verschillende borden tijdens de protestmars aangeven.

Voor de zoveelste keer vind ik mezelf met tranen in de ogen terug op de Plaza de Armas, luisterend naar de moedige getuigenissen. Van een meisje van amper twintig, dat een bord in haar armen klemt waarop staat: “Mijn eerste vriend sloeg me. Mijn tweede vriend heeft me net niet vermoord.”

Ze huilt wanneer ze vertelt over de gebeurtenissen uit haar korte, moeilijke leven. Een volgende vrouw vertelt hoe haar vader haar moeder vermoord heeft. En hoe ze nog steeds wacht op gerechtigheid, al is het jaren geleden gebeurd.

En terwijl ik weg loop van het plein en de verzameling sterke, moedige vrouwen, die net al huilend hun moeilijke getuigenissen gedeeld hebben, achter me laat, knipoogt een man naar me. ´Hola mamita guapa, a dónde te vas tan solita, ven conmigo´, klinkt het. Ik geef hem een woedende blik, verstop mijn gezicht in de kraag van mijn jas en loop hem snel voorbij. We zijn nog lang niet aan de laatste mars toe.